تنبیه کودک از نظر روانشناسی، همیشه موضوعی بحث‌برانگیز بوده و تحقیقات زیادی درباره‌ی آن انجام شده است.
طی این تحقیقات مشخص شده است که تنبیه بدنی کودک و سایر روش‌های تنبیه، تأثیر مستقیمی بر کاهش رفتارهای نامطلوب کودکان ندارند.
درواقع عوارض تنبیه بدنی کودک در برخی مواقع، آن‌قدر زیاد است که رفتارهای نامطلوب او را تشدید می‌کند.
پس برای تربیت فرزند و کاهش رفتارهای نامطلوب او، باید چه روشی را در پیش گرفت؟
اگر عوارض تنبیه بدنی کودکان زیاد است، آیا می‌توان از سایر روش‌های تنبیهی مانند سرزنش کردن، تحقیر کردن، باج‌گیری عاطفی و غیره برای تربیت کودک استفاده کرد؟
در این مطلب قرار است به این سوالات و ابهامات والدین پاسخ دهیم پس در ادامه‌ی مطلب همراه ما باشید.
از طرفی اگر می‌خواهید که رفتارهای نامطلوب کودک خود را بهصورت اصولی و زیر نظر یک روانشناس خبره کاهش دهید و اصلاح کنید، پیشنهاد می‌کنیم دوره‌ی شاه کلید پلاس زهرا قانع را تهیه کنید.
برای کسب اطلاعات بیشتر، کافی است به صفحه‌ی دوره تربیت کودک مراجعه کنید.
تنبیه کودک از نظر علم روانشناسی
پیامدهای منفی و عوارض تنبیه بدنی کودک
کلام پایانی: آیا تنبیه بدنی کودک درست است؟
تنبیه، پاسخ به یک تخلف یا رفتار بد است و معنی این لغت یعنی بیدار کردن و هوشیار ساختن.
اما آیا باید برای کودکان نیز از تنبیه استفاده کرد؟ تنبیه کودک از نظر روانشناسی درست است؟ آیا می‌توان تنبیه بدنی روی کودک اعمال کرد؟ عوارض تنبیه بدنی کودک چیست؟
برای رسیدن به پاسخ این سوالات، ابتدا باید به درک درستی از تنبیه برسید.
وقتی صحبت از تنبیه کودک به میان می‌آید، باید خیلی حساس و دقیق رفتار کرد.
بیشتر والدین می‌خواهند رفتارهای قابل قبول اجتماعی را در فرزندان خود ایجاد کنند و پرخاشگری و سرپیچی را در آن‌ها کاهش دهند.
درنتیجه یا تصمیم می‌گیرند که کودک را با پاداش منضبط کنند و یا با تنبیه!
اما تحقیقات زیادی نشان می‌دهد که تنبیه کردن و به‌خصوص تنبیه بدنی کودک، تا حد زیادی بی‌تأثیر است.
تنبیه بدنی (Physical Punishment) توسط کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد، بهصورت زیر تعریف می‌شود:
«هرگونه تنبیهی که در آن از نیروی فیزیکی به قصد ایجاد درد یا ناراحتی استفاده شود هرچند کم باشد، تنبیه بدنی در نظر گرفته می‌شود.»
به گفته‌ی همین کمیته، تنبیه بدنی معمولاً شامل ضربه زدن (کوبیدن، سیلی زدن، کتک زدن) به کودکان با دست یا وسیله (شلاق، چوب، کمربند، کفش، قاشق چوبی یا سایر موارد مشابه) است.
اما می‌تواند شامل لگدزدن، تکان دادن یا پرتاب نیز باشد.
همچنین مواردی مانند خراشیدن، نیشگون گرفتن، گاز گرفتن، کشیدن مو و یا کشیدن گوش و سایر مواردی مانند مجبور کردن کودکان برای ماندن در موقعیت‌های ناراحت‌کننده، سوزاندن پوست و یا خوراندن موادی مانند فلفل و غیره نیز نوعی تنبیه بدنی در کودک محسوب می‌شوند.
تنبیه بدنی کودک از نظر روانشناسی، کاملاً ممنوع است. چرا؟
زیرا تأثیرات مخرب زیادی بر روح و روان کودک دارد که تا سالیان طولانی در ذهن او باقی می‌ماند.
در حقیقت تنبیه بدنی در کودک نوعی کودک‌آزاری و اعمال خشونت در خانواده محسوب می‌شود که حقوق اساسی کودک را نقض می‌کند.
عوارض تنبیه بدنی کودک بسیار زیاد و پیامدهای منفی آن در کل کشورها و فرهنگ‌ها دیده می‌شود.
این پیامدها شامل بیماری‌های روحی و جسمی، اختلال در رشد شناختی و اجتماعی – عاطفی، نتایج ضعیف آموزشی، افزایش پرخاشگری و گرایش به خشونت هستند.
اما آیا از نظر روانشناسی همه سطوح و انواع تنبیه برای کودک ممنوع هستند؟ در ادامه به بررسی این موضوع می‌پردازیم.
آیا تنبیه کودک از نظر علم روانشناسی سالم است یا خیر؟
تنبیه کودک، همیشه یک موضوع بحث‌برانگیز در علم روانشناسی بوده است.
متخصصان روانشناسی توصیه می‌کنند به جای استفاده از تنبیه‌های منفی (مثل باج‌گیری عاطفی، تحقیر، تهدید، توهین، سرزنش، فریاد زدن و غیره) و تنبیه بدنی کودک، از روش‌های مثبت استفاده کنید مثل تقویت رفتارهای مطلوب، توضیح و گفت‌وگو با کودک و سایر روش‌های منطقی و سالم.
با توجه به اینکه عوارض تنبیه بدنی کودک بسیار زیاد است، توصیه ما نیز به شما استفاده از روش‌های منطقی و ملایم برای تربیت کودک است.
در بخش بعدی همراه ما باشید تا با هم با عوارض تنبیه بدنی کودکان آشنا شویم.
تنبیه بدنی باعث واکنش‌های روانی و فیزیولوژیکی مضر می‌شود.
کودکان نه‌تنها درد، اندوه، ترس، خشم، شرم و گناه را تجربه می‌کنند بلکه احساس تهدید نیز منجر به استرس فیزیولوژیکی و فعال شدن مسیرهای عصبی می‌شود که در مقابله با خطر از بدن حمایت می‌کنند.
کودکانی که تنبیه بدنی شده‌اند، واکنش‌های هورمونی بالایی نسبت به استرس نشان می‌دهند و اضطرابشان افزایش پیدا می‌کند.
همچنین سیستم‌های بیولوژیکی بدن مانند سیستم عصبی، قلبی عروقی و تغذیه به دلیل تنبیه بدنی تحت تأثیر قرار می‌گیرند و تغییراتی را در ساختار و عملکرد مغز نشان می‌دهند.
این تغییرات می‌توانند باعث اختلال در عملکرد طبیعی این سیستم‌ها شوند و به سلامت کودک آسیب بزنند.
علی‌رغم اینکه کتک زدن بهصورت گسترده‌ای در جوامع مختلف پذیرفته شده است، تغییرات غیرمعمولی را در عملکرد مغز ایجاد می‌کند و حتی آسیب‌های شدیدتری نیز در پی دارد.
این امر، نشان می‌دهد که هر نوع تنبیه بدنی حتی با شدت کم نیز مضر است و بنابراین استدلال افرادی که فکر می‌کنند تنبیه بدنی خفیف و با شدتِ کم، ضرری ندارد را رد می‌کند.
به عبارت دیگر، تحقیقات نشان می‌دهند که تنبیه بدنی از هر نوع و حتی با شدت کم هم می‌تواند آسیب‌های قابل توجهی به همراه داشته باشد.
در ادامه به بررسی یک به یک عوارض تنبیه بدنی کودک می‌پردازیم:
تنبیه بدنی کودک با پرخاشگری و سایر رفتارهای ضداجتماعی مرتبط است.
طبق نظریه‌ی رشد اجتماعی ویگوتسکی (روانشناس و پژوهشگر برجسته روسی)، تنبیه بدنی باعث می‌شود که کودکان، خشونت را به‌عنوان یک رفتار پذیرفته شده در روابط بین فردی در نظر بگیرند.
به عبارت دیگر زمانی که کودکان با تنبیه بدنی مواجه می‌شوند، ممکن است این تجربه را به‌عنوان الگوهایی از روابط اجتماعی برای خودشان درونی کنند.
به این معنا که تصور کنند استفاده از خشونت برای حل مشکلات و یا برقراری نظم در روابط اجتماعی، امری طبیعی و قابل قبول است.
به همین دلیل ممکن است رفتارهای پرخاشگرانه در تعاملات آن‌ها با دیگران به‌ویژه در روابط با همسالان، خواهرها و برادرها و حتی بزرگ‌ترها تقویت شود.
درنتیجه تنبیه بدنی کودک می‌تواند سبب تقویت رفتارهای پرخاشگرانه او شود به جای اینکه رفتارهای مناسب و غیر پرخاشگرانه را آموزش دهد.
الیزابت جِین گرشوف (Elizabeth Jane Gershoff)نیز طی تحقیقاتی به این نتیجه رسید که بین استفاده از تنبیه بدنی و رفتار مجرمانه و ضداجتماعی همواره رابطه‌ای مستقیم وجود دارد.
به این معنی که افرادی که در دوران کودکی مورد تنبیه فیزیکی قرار گرفته‌اند، بیشتر به اعمال مجرمانه روی می‌آورند.
در یک تحقیق دیگر که توسط گروگِن کِیلور (پژوهشگر برجسته درزمینهٔ روانشناسی و علوم اجتماعی اهل آمریکا) صورت گرفت، مشخص شد که حتی سطوح پایین و معمول تنبیه بدنی کودک نیز با افزایش رفتار ضداجتماعی او مرتبط است.
مشاهده می‌کنید که بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که تأثیرات و عوارض تنبیه بدنی کودک بر تشدید رفتار پرخاشگرانه‌ی او به طور قابل توجهی زیاد است و این روش تربیتی، می‌تواند کودک را به سمت پرخاشگری و حتی رفتار مجرمانه هدایت کند.
اگر می‌خواهید درباره‌ی پرخاشگری کودک به اطلاعات بیشتری دست یابید، پیشنهاد می‌کنیم که مطلب مدیریت پرخاشگری در کودکان را مطالعه کنید.
دیدگاه اجتماعی فرهنگی در مورد رشد کودک می‌گوید که کودکان از طریق تعامل با دیگران یاد می‌گیرند و رشد می‌کنند.
طبق تحقیقات موری استراوس (جامعه شناسی برجسته آمریکایی)، استفاده از روش‌های کلامی برای آموزش انضباط مانند توضیح دادن و استدلال کردن، احتمالاً باعث تحریک شناختی بیشتری در کودک می‌شود در مقایسه با استفاده از تنبیه بدنی بدون هیچ دلیل و توضیحی!
بنابراین اگر والدینی کمتر از روش‌های انضباطی مبتنی بر گفت‌وگو استفاده کنند و به جای آن از تنبیه بدنی برای تربیت کودک بهره بگیرند، احتمالاً روند رشد شناختی فرزندشان را کُند می‌کنند.
همچنین کودکانی که از تنبیه بدنی می‌ترسند، ممکن است از کشف دنیای فیزیکی و اجتماعی خود عقب بمانند و نتوانند مهارت‌های شناختی خود را توسعه دهند.
به عبارت دیگر ترس از تنبیه بدنی، می‌تواند مانع یادگیری و رشد ذهنی کودک شود.
یکی از نگرانی‌های مهمِ ناشی از نظریه‌ی دلبستگی، این است که تنبیه بدنی، می‌تواند به روابط بین کودکان و والدین آسیب برساند.
در حقیقت دلبستگی ایمن از طریق تعاملات گرم و مثبت با والدین شکل می‌گیرد در حالی که تنبیه بدنی کودک، می‌تواند به این دلبستگی آسیب برساند.
همچنین طبق مطالعات الیزابت جِین گرشوف، تنبیه بدنی کودک منجر به ایجاد روابط ضعیف بین والدین و فرزند و درنهایت مانع ایجاد یک دلبستگی امن میان آن‌ها می‌شود.
اگر می‌خواهید درباره‌ی نظریه‌ی دلبستگی بیشتر بخوانید، می‌توانید به مقاله‌ی ایجاد دلبستگی ایمن در کودک مراجعه کنید.
به گفته‌ی موری استراوس، مشکلات سلامت روان با تنبیه بدنی ارتباط مستقیم دارد. چرا؟
زیرا مشکلات سلامت روان در کودکانی که تنبیه بدنی می‌شوند، به دلیل سرکوب شدن خشم آن‌ها در دوران کودکی ایجاد می‌شود.
در اصل وقتی کودکان توسط بزرگ‌سالانی که به آن‌ها دلبسته‌اند و از آن‌ها انتظار محبت و مراقبت دارند مورد ضرب و شَتم قرار می‌گیرند، این تجربه‌ی آن‌ها ممکن است باعث بروز مشکلات روانی شود.
این مشکلات روانی طبق گفته‌ی سازمان بهداشت جهانی (WHO) شامل اختلالات رفتاری و اضطرابی، افسردگی، نااُمیدی، عزت‌نفس پایین، خودآزاری و اقدام به خودکشی، وابستگی به الکل و مواد مخدر و خصومت و بی‌ثباتی عاطفی تا بزرگ‌سالی هستند.
عوارض تنبیه بدنی کودکان بر سلامت جسمی نیز مانند سلامت روان زیاد است و شامل آسیب فیزیکی مستقیم و غیرمستقیم می‌شود.
در آسیب فیزیکی مستقیم، ممکن است والدین درک درستی از قدرت خود و توان بدنی کودک نداشته باشند که این موضوع منجر به آسیب‌های فیزیکی شدید، ناتوانی طولانی‌مدت و دائم و حتی مرگ می‌شود.
در بعضی از موارد نیز والدین با شروع اعمال خشونت، کنترل خود را از دست می‌دهند و صدمات جبران‌ناپذیر جسمی را به کودک وارد می‌کنند.
از طرفی یکسری آسیب‌های فیزیکی غیرمستقیم نیز از عوارض تنبیه بدنی کودک شمرده می‌شود که شامل موارد زیر است:
آیا می‌دانستید به جای تنبیه کردن، می‌توانید روش‌های دیگری را جایگزین کنید تا رفتار نامطلوب کودک را از بین ببرید؟
با ما در ادامه همراه باشید تا به بررسی این روش‌ها بپردازیم.
تنبیه درزمینه‌ی تربیت کودک عبارت است از روش‌هایی که با هدف کاهش یا اصلاح رفتارهای نامطلوب کودک استفاده می‌شود.
بنابراین می‌توان به جای تنبیه از یکسری جایگزین برای کاهش رفتارهای نامطلوب استفاده کرد مثل موارد زیر:
در این روش به جای تمرکز بر متوقف کردن رفتارهای نادرست، سعی می‌کنیم رفتارهای درست را تقویت و جایگزین کنیم.
مثلاً اگر کودکی عادت دارد همیشه موقع غذا خوردن بازی کند به جای اینکه او را در چنین مواقعی سرزنش کنیم، زمانی که به خوبی و بدون بازی غذا می‌خورد، به او توجه کرده و تشویقش می‌کنیم.
در این روش سعی می‌کنیم بهصورت مستقیم، رفتارهای نادرست را در کودک کاهش دهیم.
مثلاً اگر کودکی عادت دارد بدون اجازه‌ی والدین از خانه خارج شود، باید برای کاهش این رفتار از اقدامات زیر استفاده کنید:
به کودک بگویید که چرا این رفتار، نادرست و خطرناک است و تأکید کنید که همیشه باید قبل از خروج از خانه از شما اجازه بگیرد.
شرایط را برای بیرون رفتن بی‌خبر کودک، محدود کنید. به این صورت که مطمئن شوید درب‌ها همیشه قفل هستند و کودک، نمی‌تواند بدون اجازه از منزل خارج شود.
اگر کودک بدون اجازه از منزل خارج شد، برای او پیامد منفی در نظر بگیرید مثلاً محرومیت موقتی از بازی با اسباب‌بازی‌های موردعلاقه‌اش.
کودک را تشویق کنید تا قبل از خروج از منزل، اجازه بگیرد. مثلاً هر بار که کودک اجازه می‌گیرد، او را تحسین کنید و یا یک پاداش کوچک برای کودک در نظر بگیرید.
با این روش‌ها، می‌توانید رفتارهای نامطلوب را بهصورت مستقیم در کودک کاهش دهید.
در این مطلب متوجه شدید که بررسی‌ها و تحقیقات گسترده نشان می‌دهند تنبیه بدنی کودک نه‌تنها مؤثر نیست، بلکه می‌تواند تأثیرات منفی و ماندگاری بر سلامت روانی و جسمی او داشته باشد.
از افزایش رفتارهای پرخاشگرانه گرفته تا اختلالات روانی و آسیب‌های جسمانی، همه این‌ها از عوارض تنبیه بدنی کودک به شمار می‌روند.
بنابراین متخصصان روانشناسی توصیه می‌کنند که والدین به جای استفاده از تنبیه بدنی، از روش‌های مناسب برای تربیت کودکان بهره بگیرند.
چرا؟ زیرا تنبیه بدنی کودک از نظر روانشناسی کاملاً رد شده است و مورد تأیید نیست.
منتها در برخی از سایت‌ها و یا منابع به این موضوع اشاره می‌کنند که تنبیه بدنی خفیف، ضرری ندارد و یا اینکه نظرهای مثبت و منفی را در این باره بیان می‌کنند.
شایان ذکر است که تنبیه بدنی کودکان از نظر علم روانشناسی مردود است و به هیچ وجه نباید کودک خود را با استفاده از تنبیه بدنی تربیت کنید.
این در حالی است که علم روانشناسی با تقویت رفتارهای مطلوب، استفاده از توضیح و گفت‌وگو و ایجاد محیطی محبت‌آمیز و امن برای تربیت کودکان موافق است.
به یاد داشته باشید هدف اصلی ما از تربیت، پرورش انسان‌هایی سالم، خوشبخت و مسئولیت‌پذیر است و این هدف با روش‌های ملایم و منطقی است که تحقق می‌یابد.
بنابراین عوارض تنبیه بدنی کودکان را فراموش نکنید و به هیچ وجه فرزند خود را با تنبیه بدنی تربیت نکنید.
اگر همچنان نتوانستید با کمک روش‌های تربیتی سالم، کودک خود را تربیت کنید و او مدام لجبازی و پرخاشگری می‌کند؛ پیشنهاد می‌کنیم از یک مشاور و متخصص در این زمینه کمک بگیرید.
زهرا قانع، روان درمانگر، روانشناس و مشاور کودک، دارای مدرک کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی از دانشگاه تهران.
زهرا قانع، روان درمانگر، روانشناس و مشاور کودک، دارای مدرک کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی از دانشگاه تهران.
دوره ی جامع فرزند پروری شاه کلید، آموزش لحظه به لحظه رفتار با کودک از بدو تولد تا ده سالگی را به شما آموزش می دهد. این دوره خصوصیات زیر را دارد:
